Nederlandse onderzoekers van Onderzoeksinstituut Brainclinics in Nijmegen en PsyQ, Kenniscentrum ADHD bij volwassenen in Den Haag, ontdekten dat er een opvallend verband is te leggen tussen licht, slaap en ADHD, zo valt te lezen in twee recente wetenschappelijke publicaties. Zij publiceerden een studie waaruit blijkt dat ADHD een oorzaak of juist een gevolg kan zijn van een verstoord slaap-waak ritme. Dit nieuwe inzicht kan van groot belang zijn bij de behandeling van ADHD.

Slaap is belangrijk
Drie van de vier volwassenen en kinderen (±75%) met ADHD vallen moeilijk in slaap. 
Deze slaap-waak stoornis heeft grote gevolgen voor gezondheid, concentratie en dagelijks functioneren: als je langer wakker ligt ontwaak je de volgende dag minder fris, de vermoeidheid neemt toe, en school- of werkprestaties verminderen.

Slaap-waak ritme en slaapdruk
De oranje lijn in figuur 1 laat zien hoe tijdens de dag de vermoeidheid, ofwel slaapdruk, steeds toeneemt. Als je gaat slapen neemt die vermoeidheid weer af. Idealiter lopen de slaapdruk en biologische klok, ofwel slaap-waak ritme (roze lijn), synchroon.

Figuur 1: Bij normale slaap is de verhouding tussen slaapdruk en het slaap-waak ritme optimaal. Bij een vertraagd ritme (stippellijnen) komen deze processen steeds verder uit elkaar te liggen (blauwe lijnen): het wordt moeilijker om in slaap te vallen, en overdag neemt de vermoeidheid sneller toe.

Hoe het slaap-waak ritme verstoord kan raken
Melatonine, het “nachthormoon”, speelt een belangrijke rol bij de regulering van het slaap-waak ritme. De hoeveelh­­eid melatonine die je lichaam aanmaakt wordt bepaald door de hoeveelheid blootstelling aan daglicht. Aan het eind van de dag, als het daglicht afneemt, maak je -wanneer storende factoren geen rol spelen- meer melatonine aan, en dat maakt slaperig. Als storende factoren kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het gebruik van moderne media. Schermen van tablets en smartphones, maar ook ledlampen, verspreiden blauw licht, dat in hetzelfde spectrum valt als daglicht. Als je daar ’s avonds gebruik van maakt stelt het lichaam de aanmaak van melatonine uit. Het gevolg: je slaapt later in (slaapvertraging), en omdat je wekker (je dagelijkse verplichtingen) toch op de normale tijd af gaat, slaap je korter. 

De gevolgen van een (te) korte nachtrust (slaaprestrictie) worden vaak onderschat, maar het resultaat van een paar weken iedere nacht een paar uurtjes minder slapen is vergelijkbaar met 48 uur aan een stuk wakker blijven (slaapdeprivatie), met alle negatieve effecten die daarbij horen. Anders dan bij slaapdeprivatie is men zich bij slaaprestrictie vaak niet bewust van (bijvoorbeeld) een verminderde concentratie en reactievermogen of andere nadelige gevolgen van te weinig slaap.

Figuur 2: Gevolg van blootstelling aan blauw licht vlak voor het slapen gaan: Er wordt een pad weergegeven waarin blauw licht (zoals in ledlampen en tablets) in de avond de hoeveelheid slaapvertraging vergroot, waardoor de hoeveelheid behaalde slaap negatief wordt beïnvloed, wat uiteindelijk leidt tot een verslechtering van de aandacht en concentratie overdag.

Slaapprobleem als oorzaak en gevolg van ADHD
De functionele en neuro anatomische overlap tussen hersengebieden die betrokken zijn bij aandacht, alertheid en slaapregulatie weerspiegelt de complexe relatie tussen ADHD en slaap. ­­ Een slaapprobleem kan zowel oorzaak, gevolg of intrinsiek kenmerk van ADHD zijn. Als voorbeeld: jonge kinderen die erg moe zijn worden heel druk. Hier is slaperigheid de oorzaak van hyperactiviteit. ADHD kan echter ook juist de oorzaak zijn van inslaapproblemen: bijvoorbeeld last van innerlijke onrust, malen, of drukte in het hoofd. Ook zou het kunnen dat ADHD en slaapproblemen beide voortkomen uit eenzelfde onderliggend probleem.

Overeenkomsten tussen ADHD en slaapstoornissen
Er zijn veel overeenkomsten tussen de symptomen van ADHD en die van slaapstoornissen: problematisch gedrag, leerstoornissen, concentratieproblemen en emotie ontregeling, en vaak versterken de symptomen van ADHD het slaapprobleem, of omgekeerd. Symptomen van ADHD, een vertraagd slaap-waak ritme en slaapstoornissen zijn dus met elkaar verweven. Ze lijken een genetische en etiologische achtergrond te delen en kunnen profiteren van een gemeenschappelijke behandeling. Resultaten van onderzoeken naar een dergelijke algemene behandeling zijn echter nog schaars.

Hoe verhelp je slaapproblemen?
Slaapproblemen als gevolg van stemmings- of angststoornissen kunnen verminderen door de oorzaken aan te pakken. Slaapproblemen door een chaotische levensstijl, zoals kenmerkend voor ADHD, kunnen worden verminderd door de medische en psychologische behandeling van ADHD zelf. Andersom is het verbeteren van de slaaphygiëne ook zeer belangrijk. Dat wil zeggen; geen tablet- of smartphonegebruik in de uren voor het slapen gaan, geen koffie in de avond en het aanbrengen van regelmaat. De voorkeursbehandeling voor slapeloosheid is een cognitieve gedragsbehandeling (CGTi). Dit richt zich onder andere op een goede slaaphygiëne, een goede bed-slaap associatie en ontspanningstraining. CGTi is bewezen zeer effectief voor symptomen van slapeloosheid en verbetering van de slaapkwaliteit, is veilig, heeft geen bijwerkingen en verdient daarom de voorkeur boven slaapmedicatie. Chronotherapie, bijvoorbeeld door toediening van melatonine, heeft zeker op de langere termijn een positief effect op kinderen met ADHD, en dat geldt ook voor neurofeedback.

ADHD-SOM
Verbeterde slaapkwaliteit heeft een gunstige uitwerking op ADHD en het verdient dan ook aanbeveling om hier aandacht aan te besteden bij de behandeling. Daarnaast is ADHD een te algemene term: omdat ADHD zo vaak samengaat met slaapproblemen stellen de auteurs voor om een aparte DSM-5 classificatie voor deze categorie te maken: ADHD-SOM (van somnus, of slaap), waardoor specialisten een veel gerichtere en persoonlijke behandeling kunnen voorstellen.Zie ook: Relatie tussen nachtrust en ADHD: Helpt beter slapen bij ADHD?

Referenties:
Bijlenga, D. Vollebregt, M.A. Kooij, J.J.S Arns, M. (2019) The role of the circadian system in the etiology and pathophysiology of ADHD: time to redefine ADHD? ADHD Attention Deficit and Hyperactivity Disorders DOI:10.1007/s12402-018-0271-z

Arns, M. Vollebregt, M.A. (2019) Time to Wake Up: Appreciating the Role of Sleep in Attention-Deficit/Hyperactivity DisorderJournal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry Vol.58 Number 4 April 2019 DOI: 10.1016/j.jaac.2018.10.013